ایجاد فرودگاه یکی از امیدهای دولتِ تدبیر در ماکو است

آفتاب صبح - حسین ابوالفتحی؛ حسن گوهرپور

او می‌گوید: همانطور که اشاره کردم پایانه صادراتی منطقه به عنوان یکی از دستاوردهای دولت یازدهم متوسط زمان صادرات را از یک روز به 3 ساعت کاهش داده است. این پایانه با 12 هکتار مساحت شامل 16 هزار متر مربع سالن مجهز، ساختمان‌های اداری، بهداشتی، رفاهی، باسکول توزین، امکانات تخلیه و بارگیری و 2 هزار متر مربع انبار است.

در حوزه راه هم تلاش‌های خوبی انجام گرفته است. برای مثال با توجه به صعب‌العبور بودن موقعیت جغرافیایی در نقطه صفر مرزی و کافی نبودن 2 مسیر رفت و برگشت برای تردد کامیون‌ها توسعه راه‌های ارتباطی این منطقه در دستور کار قرار گرفت و انجام پذیرفت.

فروزان احداث بازارچه های مرزی ماکو و پلدشت را یکی دیگر از اقدامات مهم سازمان منطقه آزاد ماکو عنوان نموده و گفت: با احداث این بازارچه ها علاوه بر جلوگیری از خروج ارز، یک هزار و 450 نفر مشغول به کار شده‌اند.

ادامۀ گفتگو با مهندس فروزان را در ادامه می‌خوانید:

مهم‌ترین دستاورد اقتصادی و مدیریتی حضرتعالی در منطقه آزاد ماکو که در کارنامه دولت تدبیر و امید ثبت می‌شود چه بوده است؟

مناطق آزاد دو هدف عمده را دنبال می‌کنند، یکی از آنها عمران و آبادانی منطقه و دیگری فعالیت اقتصادی این مناطق است که در چرخه اقتصادی کشور مؤثر است. واقعیت این است که پیش از اینکه زیرساخت‌های مورد نیاز مهیا شود، بسیار از شهرها، تبدیل به منطقه آزاد شده‌اند. شاید بتوان گفت فرودگاه یکی از بهترین‌ کارهایی بوده که ما در منطقه آزاد ماکو انجام داده‌ایم؛ به علاوه راه‌اندازی پایانه صادراتی ماکو که هر دو به در نظر مردم قابل توجه بوده است.

هر فردی پیش از حضور در منصبی اداری برنامه‌هایی دارد؛ برخی از این برنامه‌ها ممکن است به اجرا برسد برخی دیگر به دلایلی به انجام نرسند؛ برنامه‌های شما در این منطقه، تا چه اندازه اجرایی شده است؟

بی تردید تلاش های زیاد برای تحقق برنامه ها انجام یافته است اما معتقدم برای رسیدن این منطقه به جایگاه شایسته خود ، هنوز قدری فاصله داریم؛ مشکل اصلی منطقه، زیرساخت است؛ ما همه انرژی خود را برای ایجاد و بهبود وضعیت زیرساخت‌های منطقه گذاشتیم و خوشبختانه توانستیم به آنچه مدنظرمان بود، بر اساس اولویت‌ها پیش رفته و به اهداف خود برسیم. رویا و آرزو بسیار است، اما آنچه ما در نظر داشتیم، یا در دست اقدام است و یا عملیاتی شده است. به بیان دیگر؛ برنامه‌ای که من برای این دوره در دستور کار قرار داده بودم یا اجرایی شده و یا در دست اجراست. بنابراین به لطف خدا؛ خوشبختانه، برنامه‌ای برجا نمانده، که وارد فاز عملیاتی و یا بهره‌برداری نشده باشد.

جدای از این که برنامه‌هایی که داشتید محقق شده و یا در مسیر تحقق است؛ هر مدیری ممکن است برای بخشی که در آن مدیریت دارد، آرزوهایی هم داشته باشد. آرزوهایی که ممکن است دور باشد اما مغایر با اجرایی شده نیست. آرزوی شما برای منطقه آزاد ماکو چه بوده است؛ یا اینکه برای توسعۀ بیشتر منطقه آزاد ماکو که آرزوهایی داشتید؟

ماکو، جزوی از ایران است و آبادانی ایران، آرزوی همه ماست؛ ما باید سال‌ها قبل از این، تبدیل به کشوری پیشرفته و توسعه‌یافته می‌شدیم. خوشبختانه در برنامه پنجم توسعه توانستیم به اهداف زیادی دست پیدا کنیم؛ چشم‌انداز بیست ساله نیز دورنمای روشن‌تری از آینده ایران به ما نشان می‌دهد. با این حال مشکل ما در دستیابی به اهداف تعریف‌شده، نشان می‌دهد ما در طی مسیر با موانعی مواجه هستیم. یکی از اهداف سازمان منطقه آزاد ماکو این است که سطح اشتغال‌زایی در این منطقه را افزایش دهد. مشکل اصلی در تحقق این امر، زیرساخت‌ها هستند. در منطقه آزاد ماکو تلاش زیادی برای ایجاد شهرک‌های صنعتی صورت گرفت، اما نبود زیرساخت‌های لازم، تحقق امر را با مشکل مواجه ساخت. یکی دیگر از برنامه های بنده اتصال منطقه آزاد ماکو، به شبکه ریلی کشور است؛ تاکنون خطوط ریلی تا تبریز آمده و تنها 130 تا 140 کیلومتر ریل نیاز است که ماکو نیز به این شبکه سراسری وصل شود. این امر با توجه به قرار گرفتن منطقه در مسیر جاده ابریشم، اتصال چین به استانبول و جنوب ایران به دریای سیاه، در آینده منطقه آزاد ماکو تأثیر فراوانی خواهد داشت. موقعیت استراتژیک ماکو در منطقه حیاتی است و می‌توان با ایجاد یک صنعت پویا و زیرساخت‌های گردشگری، فضای مستعدی را برای توسعه همه‌جانبه در آن ایجاد کرد.

به نظر می رسد فعالیت‌هایی که به برکات دولت تدبیر و امید در این منطقه انجام گرفته است در حوزه‌های زیرساختی بسیار زیاد است؛ اگر شما هم اینطور فکر می‌کنید ‌تا چه اندازه در ایجاد زیرساخت‌های حیاتی منطقه ماکو، موفق بوده‌اید؟

اجرای هریک از این برنامه‌ها، میراث دولت تدبیر و امید بوده است و من به عنوان نماینده‌ دولت، تمام تلاش خود را کرده‌ام تا اتفاقاتی که در طول 35 سال گذشته در این منطقه انجام نشده، به ثمر برسانم. ماکو یکی از بزرگ‌ترین گمرکات کشور و تنها گمرک بین‌المللی ایران است که سطح مبادلات تجاری آن به 18 میلیارد دلار می‌رسد. با این حال، در شرایطی که همه گمرکات کشور در اطراف خود دارای اتوبان و بزرگراه هستند، اما وضعیت جاده‌ای این منطقه از سال 1345 تغییر چندانی نداشته است. این مردم، در مقطعی که کشور درگیر جنگ بود، خدمت زیادی به نظام و کشور کرده‌اند و از نقش اقتصادی آن‌ها در ایام جنگ نمی‌توان چشم پوشید. خوشبختانه با همراهی‌های دولت در این ایام توانستیم وارد حوزه زیرساختی منطقه شده و تا حد زیادی نیازهای اولیه حضور سرمایه‌گذاران در منطقه را فراهم کنیم. از جمله اقدامات صورت‌گرفته در این منطقه چهاربانده کردن جاده فرودگاه ماکو به سمت ماکو، عریض کردن جاده اصلی به سمت مرز نخجوان از شش متر به دوازده متر، تعریض جاده ماکو که به نام آیت‌الله هاشمی رفسنجانی نام گرفته است و تبدیل آن به بزرگراه و ... است. شما ببینید سالانه 200 میلیون دلار از گمرکات بازرگان کالا ترخیص می‌شود و این کالاهای ترخیصی از این منطقه به سمت سهلان، جلفا، ارس، شهریار و ... ارسال می‌شوند؛ اما نبود جاده‌های استاندارد سوانح رانندگی بسیاری را رقم می‌زند. خوشبختانه امسال با ایجاد پایانه صادراتی توانسته‌ایم، حجم ترخیص کالا از این منطقه را به 800 میلیون دلار برسانیم و این از برکات دولت تدبیر و امید است. ماکو در گذشته منطقه‌ای بدون هرگونه فعالیت صنعتی بود؛ اما در حال حاضر چینی‌ها وارد منطقه شده و در حال ساخت یک نیروگاه هستند، هندی‌ها و کانادایی‌ها نیز وارد شده و شروع به فعالیت‌های صنعتی در منطقه کرده‌اند. ضمن‌ آنکه به زودی شاهد عملیات اجرایی پتروشیمی در منطقه ماکو خواهیم بود. سال گذشته، در واقع حدود نه ماه قبل، حجم صادرات منطقه ماکو حدود هفده میلیون دلار بود، اما امروز توانسته‌ایم این رقم را به پنجاه میلیون دلار برسانیم؛ این اتفاق در شرایطی است که هنوز صنایع هندی‌ها، چینی‌ها و کانادایی‌ها راه‌اندازی نشده است. این رقم شاید در حال حاضر چندان چشمگیر نباشد، اما نشان می‌دهد با بهبود وضعیت زیرساخت‌ها می‌توان در طول یک سال این رقم را به سه تا چهار برابر رساند و چه بسا در سال‌های آینده حجم آن به چندین برابر بیشتر از این افزایش یابد. مشکلات بسیار است و راه زیادی باقی مانده، اما با تلاش و توکل به خدا می‌توان به سر منزل مقصود رسید.

برای انجام تمام این امور زیرساختی حتما با مصائبی هم روبه رو بوده‌اید؛ بزرگ‌ترین چالش شما در منطقه و در انجام فعالیت‌های توسعه‌ای چه بود؟

یکی از بزرگ‌ترین و اساسی‌ترین مشکلات ما در مناطق آزاد، وضع قوانین جدید و فقدان ثبات قانونی است. ما همه تلاش خود را برای ایجاد زیرساخت‌های ضروری انجام می‌دهیم، اما با تغییر مکرر قوانین، سرمایه‌گذار با ترس از تغییر شرایط، در منطقه نخواهد ماند. هدف ما از این همه تلاش، جذب سرمایه‌گذار است، اما قوانین جدید، موانعی را به وجود می‌آورند که به نفع مناطق آزاد نیست. به نظر من تصمیم‌گیری‌های قانونی برای مناطق آزاد روند صحیحی را طی نمی‌کند. برای قانونگذاری مناطق آزاد، باید مطالعاتی در سطح خود مناطق آزاد صورت گرفته و نیازسنجی شود. باید ببینیم سایر کشورها چگونه برای مناطق آزاد خود قانونگذاری کرده‌اند که این مناطق در آن کشورها تبدیل به مناطق موفقی شده و در چرخه اقتصادی‌شان نقش مؤثری یافته‌اند. امروز به ما اصرار دارند طبق قوانین سایر مناطق کشور، این منطقه را اداره کنیم. وزارت راه می‌گوید در مسیر طرح جامع این وزارتخانه باید باشید، در حالیکه امکان اجرای این طرح در مناطق آزاد میسر نیست. برای مثال طبق این طرح، هر شهر دویست هزار نفری نیاز به یک هتل سه ستاره دارد؛ اما ما در منطقه آزاد ماکو، با توجه به ظرفیت های گردشگری بالای منطقه ، ساخت سه هتل پنج ستاره را آغاز کرده‌ایم. ماکو شرایط سایر نقاط کشور را ندارد و نمی‌توان وضعیت آن را با سایر مناطق کشور سنجید. به عنوان مثال شما ببینید وقتی حجم ورود و خروج کالا از این منطقه اصلاً قابل قیاس نیست، نمی‌توان نیازهای آن را هم با سایر نقاط کشور یکسان دانست. این شهر منطقه آزاد شده که مسافران آن به حجم سه میلیون نفر می رسند. در چنین شرایطی، فقدان ثبات در منطقه، سرمایه‌گذار را ترسانده و او را در امر سرمایه‌گذاری محتاط می‌کند. ایجاد قوانین جدید جز ترساندن سرمایه‌گذار اثری نخواهد داشت. در مناطق آزاد باید تا جایی که امکان دارد، از حجم قوانین کاست و فضا را برای سرمایه‌گذاری و ایجاد اشتغال مهیا کرد. مدیران مناطق، هرچند وقت یکبار تغییر می‌کنند، اما شرایط اقتصادی و وجود یک وضعیت ثابت در منطقه، در وضعیت معیشتی و اقتصاد مردم تأثیر بسزایی دارد. یک واحد تولیدی که با فعالیت خود دویست شغل ایجاد کرده، کافی است از شرایط به وجود آمده ناامید شود، سرمایه‌گذاری خود را کم‌کم محدود کرده و به مرور از منطقه خارج خواهد شد. ابزار اصلی کار در مناطق آزاد و گسترش  افزایش حجم اشتغال، فقط و فقط ثبات قوانین است.

در تغییر قوانین، با مدیران مناطق آزاد، مشورتی صورت می‌گیرد؟

خیر متاسفانه! من در طول سه سال مدیریت خود در منطقه آزاد ماکو شاهد آن بودم که با وضع قوانین جدید، چه مشکلات عدیده ای برای این مناطق به وجود آمده است.

سیستم باید بنا به مطالعاتی که داشته، به این نتیجه برسد که نیاز به اصلاحاتی در وضعیت قوانین وجود دارد و اقدام به قانون‌گذاری جدید نماید. به نظر من باید به گونه‌ای قانون‌گذاری کرد که قوانین وضع‌شده، جوابگوی نیازهای دهه‌های آینده هم باشند. هر سال که نمی‌توان قانون تازه‌ای وضع کرد. حضرت آقا نیز در نامه‌ای که به مجلس شورای اسلامی نوشتند، اشاره فرمودند که قوانین مجلس با این سرعت تغییر نکند. هر نماینده‌ای که آمد، نباید قانون را به نفع خود تغییر دهد. مناطق آزاد جایی برای سرمایه‌گذاری است و همه تلاش ما در جهت ایجاد مرکزی برای رشد و توسعه سرمایه‌گذاری است.

دلیل این حجم تغییرات در قانون‌گذاری چیست؟

 متأسفانه قانون‌گذاری‌های رخ‌داده بیشتر پیرو تفکرات و سلایق شخصی بوده و حتی بعضاً به نوعی سیاسی بوده‌اند. نباید نگاه سیاسی به مناطق آزاد داشت. در چنین شرایطی، اقتصاد نمی‌تواند پویا بماند و به مسیر خود ادامه دهد. هیچ ایرادی ندارد اگر کمیسیون اقتصادی مجلس بررسی‌های دقیق کرده و با توجه به مشکلات مناطق آزاد، قانون‌گذاری کند. این کمیسیون در بازدیدهایی که از منطقه آزاد داشته، به نقش مهم این مناطق در چرخه اقتصادی کشور پی برده است، اما برای دوام و ادامه مسیر قانون‌گذاری و بهبود شرایط این مناطق، باید مسیر دیگری را طی کرد. ما در اداره کشور در زمینه‌های بسیاری از جمله اشتغال، آلودگی‌هوا، محیط‌زیست، آب‌های زیرزمینی و ... موفق نبوده‌ایم. باید دلیل این ناکامی‌ها شناسایی شود. یکی از اصلی‌ترین دلایل بروز این مشکلات به نظرم قانون‌گذاری‌ بر مبنای نگاه سیاسی است. در حال حاضر از کل مساحت کشور، تنها 36 هزار کیلومتر به مناطق آزاد اختصاص داشته که ما حتی برای این هفت منطقه نیز توان و تحمل وضع قوانین متفاوت را نداریم. این رویکرد اشتباه منجر به فراری‌دادن سرمایه‌گذاران خواهد شد. در چنین شرایطی، انتظار برای بهبود شرایط بیهوده بوده و طرح مناطق آزاد به در بسته خواهد خورد. امروز ماکو یک کارخانه تعطیل ندارد و 44 واحد تولیدی فعال در شهرک صنعتی آن، شبانه‌روز فعال هستند، اما کافی است یک قانون‌گذاری اشتباه داشته باشیم تا این تعداد واحد تولیدی، به بیست واحد کاهش یابد. در علم اقتصاد، اولین مسئله برای بروز تورم و رکود، عامل روانی است. عامل روانی بازار عرضه و تقاضا را مدیریت می‌کند. وضع قوانینی که با ایجاد مانع همراه هستند، سرمایه‌گذاران را به وحشت می‌اندازد و نباید با ایجاد چنین شرایطی آنها را از مناطق آزاد فراری داد.

همانطور که می‌دانیم مردم هم بخش قابل توجهی از رشد و توسعه دولت‌ها هستند و در آن سهم دارند مردم ماکو تا چه اندازه در اجرایی کردن برنامه‌ها همراه بودند؟

ماکو، مردم بسیار روشنی دارد که به آینده‌شان حساسیت نشان می‌دهند و نباید با ایجاد قوانینی که شرایط اقتصادی آن‌ها را دچار تنش می‌کند، امنیت خاطر آن‌ها را از بین برد. ماکو 230 هزار نفر جمعیت بومی دارد و 60 هزار نفر آن به سمت حواشی ارومیه مهاجرت کرده‌اند. به عنوان شخصی که مسئولیت مدیریت این منطقه به بنده واگذار شده است، خود را متعهد می دانم تا با ایجاد تمهیداتی بتوانم این مردم توانمند را به سر خانه و زندگی‌شان برگردانم.

ماکو تا چه اندازه شرایط مستعدی برای ایجاد موقعیت‌های گردشگری دارد؟

همه جای ایران زیباست و هر منطقه، زیبایی‌های خاص خود را دارد اما حضور گردشگر در هر منطقه‌ای منوط به برنامه‌هایی است که ما در آن منطقه پیاده کرده ایم. من تصور می‌کنم با راه‌اندازی فرودگاه و هتل‌های 5 ستاره‌ای که تا دو سال آینده به ثمر می‌رسند، می‌توانیم تعداد زیادی از مسافرین را به این منطقه بکشانیم. البته این مسئله زمانی اتفاق خواهد افتاد که بتوانیم اقدامات لازم را برای ورود این حجم مسافر انجام داده باشیم. در نوروز سال 93 که تنها سه ماه از شروع مدیریت بنده در این منطقه می‌گذشت با وجود همه تاکیدات مدیران ارشد دبیرخانه مناطق آزاد برای جذب گردشگر، ماکو پذیرای تقریبا هیچ مهمانی نبود و اصطلاحا پرنده در این شهر پر نمی‌زد اما در نوروز 94 با گذشت تنها یک سال توانسیم پذیرای 400 هزار نفر مهمان باشیم و در عید سال 95، این رقم به 800 هزار نفر رسید. مطابق برنامه‌ریزی ما، ماکو در عید 96، آمادگی حضور بیش از یک میلیون مسافر را در خود دارد و این در شرایطی است که ماکو شهر سردی برای ایام عید است. اما ایجاد امکانات مناسب می‌‌تواند مردم را جذب منطقه کرده و ما شاهد یک شهر زنده و پویا در ایام عید هر سال باشیم. ما با درآمدزایی‌ که داشتیم توانستیم 80% از بودجه خود را صرف امور عمرانی کنیم و این در شرایطی است که در کل کشور 93 درصد از بودجه صرف امور جاری شده و تنها 7 درصد صرف امور عمرانی می‌شود. مناطق آزاد می‌توانند طبق فرمایش حضرت آقا، تبدیل به موقعیت مناسبی مطابق با اقتصاد مقاومتی شوند و حیف است که شرایط پیشرفت و توسعه آن‌ها را محدود کرد. ما می‌توانیم حجم صادرات خود از منطقه را حتی به 500 میلیون دلار برسانیم و این امر با ایجاد شهرک‌های صنعتی، راه‌اندازی کارخانه‌ها و بهبود وضعیت زیرساخت‌ها میسر خواهد بود. شرایط وقتی مهیا باشد، سرمایه‌گذار نیز به منطقه آمده و کار خود را آغاز خواهد کرد. ما تدابیر صورت گرفته در طول این دو سال موفق به ایجاد هفت هزار موقعیت شغلی شده‌ایم، اما این رقم می‌تواند فارغ از یک نگاه سیاسی به مناطق آزاد، تبدیل به رقم بزرگ‌تری شود.

نگاه سیاسی به مسائل را تا چه اندازه در شرایط مناطق آزاد مؤثر می‌دانید؟

نگاه سیاسی به همه چیز در کشور مخرب است. به نظر بنده نباید مناطق آزاد سیاسی شوند. مدام صدا و سیما به مسئله قاچاق در مناطق آزاد اشاره می‌کند در حالیکه مدیریت مرز ماکو در دست گمرک جمهوری اسلامی است؛ از آن گذشته مگر فقط قاچاق از طریق مناطق آزاد وارد کشور می‌شود؟ ما در ماکو چیزی نداری که بخواهیم قاچاق شود. ماکو تنها منطقه آزادی است که تعداد کل اتومبیل‌های ورودی به آن حتی به سیصد دستگاه هم نمی‌رسد، آن وقت رسانه ملی در یک پوشش خبری از پورشه‌ای رونمایی می‌کند که ظاهراً در منطقه آزاد ماکو بوده و این منطقه را جولانگاهی برای ماشین‌های خارجی معرفی می‌کند. امری که به هیچ عنوان واقعیت ندارد. متوسط رشد سالانه صادراتی کشور در سال جاری 9 درصد بوده؛ این در شرایطی است که مناطق آزاد موفق شده‌اند حجم صادرات خود را به 19 درصد برساند. قطعاً با ایجاد فضای مناسب، هر منطقه خواهد توانست با توجه به قابلیت‌های خود توسعه یافته و در رشد اقتصادی منطقه و کشور تأثیرگذار باشد.

با توجه به گذشت یکسال از توافق هسته‌ای ایران نتایج برجام را در وضعیت اقتصاد مناطق آزاد چگونه ارزیابی می‌کنید؟

به برجام می‌توان یک نگاه ملی و یک نگاه منطقه‌ای داشت. در نگاه ملی، آقای ظریف در لحظه امضای برجام، یک تعریف بسیار مناسب عنوان داشتند که برجام «صفر تا صد» است و برداشت از آن بستگی به همت و توان ما در داخل دارد. اگر تلاش کنیم می‌توانیم صد در صد بهره‌برداری را داشته باشیم اگر هم تلاش نکنیم نتایجش می‌شود صفر؛ من پیش از این در بخش خصوصی فعال بوده و برخورد و بی‌‌احترامی شرکت‌های خارجی را در روزگار تحریم‌ها به وضوح به خاطر دارم. پس از برجام ما برای تجهیز فرودگاه نیاز به تأمین و خرید قطعاتی داشتیم که یکی از این قطعات، خریداری  شده از اسپانیا بود. با توجه به اینکه برجام به تازگی امضا شده بود، هنوز امکان گشایش ال‌سی وجود نداشت، با این حال شرکت اسپانیایی قطعه را تحویل داده و نصب کرد و پس از آن از ما پول گرفت. ما در ایام تحریم، چه زمانی می‌توانستیم به این راحتی و در کمال احترام، با هزینه و زمان معقول موفق به خریدهای این چنینی شویم؟! خرید تجهیزات نفتی ما ده دست می‌چرخید و پس از هزینه گزاف و زمان طولانی به دست ما می‌رسید. امروز هشتاد درصد از خرید و تجهیز فرودگاه ماکو از طریق «ال‌سی» انجام شده و بیست درصد باقیمانده نیز به ریال در اینجا به نمایندگان شرکت‌ها پرداخت شده است. همه خرید‌های ما از کشورهای اروپایی بوده و هیچ خریدی از آسیای شرقی نداشته‌ایم؛ این دستاورد برجام است. قطعاً اگر برجامی در کار نبود، چینی‌ها، هندی‌ها و کانادایی‌ها وارد ایران نشده و سرمایه‌گذاری نمی‌کردند. چندی قبل من پذیرای یک هیأت کره‌ای بودم که برای سنجش شرایط منطقه برای سرمایه‌گذاری در حوزه صنایع کوچک، متوسط و هایتیک به ماکو آمده بودند. استفاده ما از برجام به همت ما بستگی دارد. حتما به خاطر دارید که  چندین بانک بعد از برجام برای سرمایه‌گذاری و افتتاح شعب خود در مناطق آزاد مراجعه کردند. تا پیش از این طبق قانون، هر بانک خارجی که می‌خواست در مناطق آزاد افتتاح شود، باید بیست و پنج میلیون دلار با خود می‌آورد؛ اما با درخواست چند بانک داخلی، قانون به یکباره از بیست و پنج میلیون دلار به دویست و پنجاه میلیون دلار تغییر کرد. چنین تغییراتی، سرمایه‌گذاران را به وحشت می‌اندازد. حقیقت این است که نگاه ما به برجام، شاید نگاه اشتباهی باشد. بله، من قبول دارم که مشکلات بانکی هنوز پابرجاست، اما به این هم توجه داشته باشیم که ما در چه شرایطی بودیم و امروز به کجا رسیده‌ایم. زمانی که آقای روحانی دولت را به دست گرفت، ما حتی امکان انتقال دلار و خرید تجهیزات را نداشتیم. ما امروز می‌توانیم نفت خود را در کوتاه‌ترین زمان و بدون واسطه به فروش برسانیم و سرمایه‌گذاران را به بازارهای خود جذب کنیم. تنها باید شرایط منطقه و کشور را در حالت ثبات حفظ و شرایط را برای ایجاد سرمایه‌گذاران و صاحبان صنعت در بازارهای داخلی مهیا کرد. امروز دیگر کشورهای اروپایی با محدودیتی برای مجوز صادراتی به ایران مواجه نیستند و ما نیاز نداریم با تقلای زیاد و از طریق واسطه‌های فراوان، نیازهای صنعتی خود را تأمین کنیم. اینها همه در اثر برجام به وجود آمده است.